طرح «آبخیز تا جالیز» خراسان جنوبی، الگویی ملی برای مدیریت آب و خاک
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: طرح «آبخیز تا جالیز» در قنات بلده فردوس از سال ۱۴۰۲ آغاز شده است و امروز به یک نمونه ملی تبدیل شده است. این طرح شامل مدیریت سیلاب، مرمت قنات‌ها، لوله‌گذاری، انتقال آب و اصلاح الگوی کشت است و نشان می‌دهد تهدید کم‌آبی چگونه می‌تواند به فرصت تبدیل شود.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی نگاه خراسان جنوبی؛ سال‌ها خشکسالی و فرسایش خاک، نفس زمین‌های بخش زهان شهرستان زیرکوه را به شماره انداخته بود؛ جایی که کشاورزی و دامداری، ریشه‌های زندگی مردمش را تشکیل می‌دهد. اما حالا با اجرای طرح ملی آبخیزداری به همت اداره منابع طبیعی، امید دوباره در دل روستاییان جوانه زده است. این طرح، نه تنها خاک و آب را در دل دشت‌ها و کوه‌ها نگه می‌دارد، بلکه همچون سدی در برابر مهاجرت عمل کرده و روزنه‌ای تازه برای رونق کشاورزی و ماندگاری مردم در زادگاهشان گشوده است.
اجرای این طرح در گام نخست با هدف مدیریت منابع آب و خاک آغاز شده است؛ چراکه فرسایش خاک و روان‌آب‌های حاصل از بارندگی، سال‌ها خسارت‌های جبران‌ناپذیری به کشاورزی و مراتع منطقه وارد کرده بود. هدف دیگر این طرح، افزایش بهره‌وری منابع طبیعی و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی است تا کشاورزان بتوانند با اطمینان بیشتری کشت و کار کنند.
در قالب یک تور رسانه‌ای که با ابتکار اداره منابع طبیعی برگزار شد، جمعی از خبرنگاران محلی و استانی به بخش زهان شهرستان زیرکوه رفتند تا از نزدیک ثمرات طرح ملی آبخیزداری را ببینند. در این برنامه، خبرنگاران از چند پروژه شاخص شامل بندهای خاکی، سازه‌های سنگی-ملاتی در مراتع بازدید کردند. در جریان این بازدید، مدیر کل منابع طبیعی استان و کارشناسان منابع طبیعی توضیح دادند که چگونه این اقدامات توانسته است روان‌آب‌ها را مهار، فرسایش خاک را کاهش و زمینه تقویت سفره‌های آب زیرزمینی را فراهم کند.
الگویی کشوری از دل خراسان جنوبی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در بازدید رسانه‌ای از پروژه‌های موفق استان گفت: طرح «آبخیز تا جالیز» در قنات بلده فردوس از سال ۱۴۰۲ آغاز شده و امروز به یک نمونه ملی و الگوی کشوری تبدیل شده است. به گفته او، این طرح مجموعه‌ای جامع از اقدامات همچون مدیریت سیلاب، مرمت قنات‌ها، لوله‌گذاری، انتقال آب و اصلاح الگوی کشت را در بر می‌گیرد و نشان می‌دهد که چگونه می‌توان تهدید کم‌آبی را به فرصت تبدیل کرد
تغییرات اقلیمی؛ چالش جدید کشاورزی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با اشاره به تغییرات جدی اقلیمی در ۱۵ تا ۲۰ سال اخیر گفت: «اگر در گذشته دغدغه اصلی کشاورزی کیفیت خاک بود، امروز بحران آب، تغییر اقلیم و گرمایش زمین نیز توسعه پایدار کشاورزی را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.»
نصرآبادی افزود: «تغییر رژیم بارش‌ها باعث شده وقوع سیلاب در هر فصلی از سال امکان‌پذیر باشد و در چنین شرایطی، سازه‌های آبخیزداری نقش حیاتی ایفا می‌کنند؛ چراکه علاوه بر مهار خسارات سیل، نفوذ آب در زمین، تغذیه سفره‌های زیرزمینی و تقویت قنات‌ها را نیز فراهم می‌کنند.»
سازه‌های آبخیزداری؛ مهار سیلاب و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی
وی به طرح‌های الگویی اجرا شده در استان اشاره کرد و گفت: «طرح آبخیز تا جالیز که از سال ۱۴۰۲ آغاز شد، امروز در سطح ملی به‌عنوان تجربه‌ای موفق شناخته می‌شود.» مدیرکل منابع طبیعی استان یادآور شد که این طرح مدیریت آب را از بالادست کوهستان تا مزرعه دنبال می‌کند و شامل اصلاح مسیر سیلاب، تقویت قنات‌ها، لوله‌گذاری و استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری است.
درباره وسعت حوزه‌های آبخیز بخش زهان، نصرآبادی توضیح داد: «این بخش بیش از ۱۵۲ هزار هکتار وسعت دارد که حدود ۷۷ هزار هکتار آن حوزه آبخیز است و تاکنون بیش از ۵۰ درصد آن مطالعه و عملیات اجرایی شده است. هدف اصلی ما مدیریت سیلاب و کاهش شدت جریان‌های مخرب پایین‌دست است.»
وی عملکرد سازه‌های آبخیزداری را مثبت ارزیابی کرد و گفت: «این سازه‌ها بارها آبگیری و سرریز کرده‌اند و آثار آن‌ها در کاهش خسارات سیلاب، نفوذ آب به زمین و بهبود منابع آبی پایین‌دست کاملاً مشهود است.» نصرآبادی افزود که نوع سازه‌ها متناسب با موقعیت جغرافیایی و دسترسی به مصالح بومی انتخاب شده و برخی از آن‌ها سنگی-ملاتی هستند، نمونه‌ای از بهره‌گیری صحیح از ظرفیت‌های بومی و دانش فنی برای مدیریت منابع آب و خاک.
مدیرکل منابع طبیعی استان با اشاره به عملکرد سال گذشته اظهار داشت: «در سال آبی گذشته بیش از ۱۰۳ میلیون مترمکعب سیلاب مدیریت شد؛ رقمی بی‌سابقه که نشان‌دهنده موفقیت طرح‌های اجراشده است.»
سابقه ملی و بین‌المللی؛ از صندوق توسعه تا اعتبارات محرومیت‌زدایی
وی همچنین سابقه اجرای پروژه‌های بین‌المللی در شهرستان زیرکوه از دهه ۶۰ میلادی را یادآور شد و افزود: «استان خراسان جنوبی با وسعت بیش از ۱۵ میلیون هکتار، حدود ۷.۵ میلیون هکتار حوزه آبخیز دارد که تاکنون بیش از دو میلیون هکتار آن مطالعه و بخشی اجرایی شده است.»
نصرآبادی اقدامات ملی را نیز تشریح کرد و گفت: «در سال ۱۳۹۶، طرح مدیریت سیلاب‌های بالادست قنوات از استان به مجلس ارائه شد و با موافقت مقام معظم رهبری، برای نخستین بار برداشت از صندوق توسعه ملی برای آبخیزداری مجاز شد. این اقدام نقطه آغاز حرکت فراگیر در سطح کشور بود.»
او در ادامه به اعتبارات محرومیت‌زدایی اشاره کرد و افزود: «در سال ۱۳۹۹ سهم خراسان جنوبی از این اعتبارات بیش از هزار میلیارد ریال بود که به آبخیزداری اختصاص یافت.»
دستاوردهای ملموس در زهان
در ادامه این تور رسانه‌ای، توانستیم از نزدیک شاهد ثمرات پروژه‌های آبخیزداری باشیم و سازه های آبخیزداری را از نزدیک ببینیم.
«چابک» کارشناس آبخیزداری شهرستان، در حاشیه این بازدید گفت: اجرای این طرح‌ها تنها محدود به حفاظت از منابع طبیعی نیست؛ بلکه به طور مستقیم با پایداری کشاورزی و امنیت غذایی مردم استان پیوند خورده است.
او توضیح داد که با احداث این سازه‌ها، بسیاری از خانواده‌های روستایی از مزایای آن برخوردار می‌شوند و نقشی اساسی در پایداری آب و خاک منطقه ایفا خواهد شد.
پروژه مهرک و اثرگذاری بر معیشت اهالی
چابک در ادامه به عملیات آبخیزداری در بالادست قنوات روستای مهرک اشاره کرد و گفت: حجم کلی پروژه حدود ۱۲۰۰ مترمکعب پیش‌بینی شده که تاکنون ۵۸۰ مترمکعب آن به مرحله اجرا رسیده است. به گفته او، این طرح با پیگیری‌های طولانی‌مدت و درخواست‌های مردمی آغاز شده و اکنون به طور مستقیم پنج منبع آبی مهم منطقه را تحت تأثیر قرار داده است.
او تأکید کرد: پیش از احداث این سازه، باغ‌های زرشک و زمین‌های کشاورزی روستا سالانه در معرض خسارت سیلاب قرار داشتند؛ به طوری که هر ساله در هر باغ دو تا سه اصله درخت از بین می‌رفت. اما اکنون با اجرای این پروژه، بخش قابل توجهی از این خسارات مهار خواهد شد و کشاورزان می‌توانند با خیال آسوده‌تری به کشت و کار ادامه دهند.
چشم‌انداز توسعه سازه‌های آبخیزداری
به گفته کارشناس منابع طبیعی زیرکوه، تاکنون در این شهرستان ۸۰ سازه آبخیزداری به بهره‌برداری رسیده و حدود ۵۰ سازه دیگر نیز پس از انجام مطالعات و تهیه طرح‌ها، آماده اجرا هستند. او برآورد کرد برای اجرای این پروژه‌ها بیش از ۱۶۸ میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
چابک همچنین خبر داد: یک حوزه جدید هم در دست مطالعه قرار دارد و پیش‌بینی می‌شود ۲۰ تا ۳۰ سازه دیگر به مجموع طرح‌های آبخیزداری شهرستان اضافه شود.
ارزش اقتصادی و بهره‌مندی روستاییان
این کارشناس، ارزش مالی سازه‌های اجراشده در زیرکوه را به نرخ روز بیش از ۲۰۰ میلیارد تومان عنوان کرد و گفت: در صورت تأمین اعتبارات، پروژه‌های نیمه‌تمام نیز تکمیل خواهند شد. او درباره یکی از پروژه‌های مهم شهرستان توضیح داد: تاکنون دو متر از بدنه سازه احداث شده و با تکمیل پنج متر باقی‌مانده، مخزنی با ظرفیت تقریبی ۱۲۰ هزار مترمکعب شکل خواهد گرفت که مدیریت و ذخیره‌سازی آب را به شکل چشمگیری بهبود می‌بخشد.
چابک یادآور شد: از مزایای این طرح حدود ۷۰ تا ۸۰ خانوار روستایی در مهرک و دیگر روستاهای اطراف، معادل جمعیتی حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر، به طور مستقیم بهره‌مند می‌شوند. علاوه بر آن، روستاهای پایین‌دست نیز در منابع آبی سهیم بوده و از آثار مثبت پروژه سود خواهند برد.