بلاتکلیفی‌های مدرسه علیاء، گریبان‌گیر ایجاد موزه نسخ خطی در فردوس
مدرسه علمیه علیاء، اثری از دوران صفویه واقع در جنوب شرق فردوس و محوطه باستانی تون که به شماره ۱۳۲۱ ثبت ملی شده، بدست واقفی بنام میرعلی بیک در اواخر دوره صفویه تعمیر شده و تا پیش از وقوع زلزله ۷ ریشتری سال ۱۳۴۷ در این شهرستان، مورداستفاده طلاب بوده است؛ ولی امروز در اثر کم‌لطفی مسئولان و به اتفاق‌نظر نرسیدن بر سر تغییر کاربری آن، در مسیر تخریب و فراموشی است.
به گزارش نگاه خراسان جنوبی به نقل از ۷۲۴ پرس امروزه، مرمت و حفظ بناهای تاریخی موردتوجه بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی و عموم مردم و گردشگران داخلی و خارجی بوده و شهرستان فردوس، از توابع خراسان جنوبی یکی از مختصات گردشگری و مسافر خیزی است که محلات، بافت‌ها، بناهای تاریخی و میراث طبیعی قابل‌توجهی را در دل خود جای داده است.
راه‌اندازی موزه نسخ خطی در پیچ‌وخم بلاتکلیفی‌های مدرسه علیاء
کارشناس میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فردوس، با بیان اینکه مدرسه علیاء از بناهای شاخص با معماری ۴ ایوانی منحصربه‌فرد به‌جامانده از دوره صفویه است، گفت: «طبق مستندات موجود، این بنا در اواخر دوره صفویه توسط شخصی به نام میرعلی بیک تعمیر و وقف‌نامه‌ای بر آن تعیین شده است».
حلاج‌مقدم، با بیان اینکه یکی از بندهای ذکر شده در وقف‌نامه مدرسه علیاء حفظ ظاهر و شأن دینی این بنا است، افزود: «این مدرسه تا قبل از وقوع زلزله سال ۱۳۴۷ فردوس، جزء مهم‌ترین مدارس بوده و علمای زیادی از جمله فاضل تونی، میر تونی، آخوند ملااکبر تونی و… در این بنای ارزشمند تحصیل کرده‌اند».
وی، با اشاره به وسعت زیاد تخریب مدرسه علیاء در زلزله ۴۷، اظهار داشت: «با وجود تشکیل کارگاه مرمت و بازسازی مدارس در سال ۱۳۴۸، مدرسه علیاء به دلیل احداث مدارس جدید و جابه‌جایی شهر تون به محل جدید که به نام فردوس می‌شناسیم، موردتوجه ویژه‌ای واقع نشد تا این که در سال ۱۳۸۳ هم‌زمان با ایجاد نمایندگی میراث‌فرهنگی در شهرستان فردوس با کمک موقوفات و دولت قسمتی از تخریبات تعمیر شد».
حلاج‌مقدم، با بیان اینکه اواخر سال ۱۳۸۵ در زمان الحاق شهرستان فردوس به خراسان جنوبی، ایجاد موزه قرآنی و نسخ خطی فردوس پیشنهاد شده است، تصریح کرد: «این نسخ متعلق به دوره تیموریان بوده که در چند مکان مانند مدرسه حبیبیه، مسجد جامع، امامزادگان و… نگهداری می‌شده که خود ظرفیتی برای ایجاد موزه نسخ خطی در شهرستان بوده و است».
وی، با بیان اینکه ایجاد موزه نسخ خطی فردوس در بستر مدرسه علیاء سال ۱۳۸۸ در دستور کار قرار گرفت، ادامه داد: «با وجود انجام تعمیرات و مرمت‌های لازم در این مدرسه توسط میراث‌فرهنگی، مخالفت‌ها با راه‌اندازی موزه نسخ خطی، مدرسه علیاء را در سال ۱۳۸۹ به تعطیلی کشاند».
کارشناس میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فردوس، با اشاره به تخریب مرمت‌های انجام شده در مدرسه علیاء، گفت: «مجدداً طی سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ مدرسه طی اجاره‌نامه‌ای ۱۰ ساله با اداره اوقاف و امور خیریه در اختیار میراث‌فرهنگی قرار گرفت و بازهم به دلیل مخالفت‌ها و اختلاف نظرها ایجاد موزه نسخ خطی متوقف ماند تا آنکه مدت اجاره‌نامه نیز در سال ۱۴۰۱ تمام شد».
حلاج‌مقدم، با اشاره به گذشت قریب به ۱۵ سال از طرح پیشنهاد موزه نسخ خطی فردوس در مدرسه علیاء و بی‌نتیجه ماندن پیگیری‌ها و تداوم اختلاف نظرها فی‌مابین میراث‌فرهنگی، اوقاف، حوزه علمیه و نهاد امامت جمعه، افزود: «از مسئولان شهرستان درخواست داریم راه‌اندازی موزه نسخ خطی در مدرسه علیاء را از بلاتکلیفی خارج کرده و در جهت حفظ این بنا و نسخی که سرمایه تاریخی ما است گام‌های محکم بردارند».
ایجاد موزه نسخ خطی فردوس، در گرو تأمین مکان
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فردوس، در خصوص ایجاد موزه نسخ خطی در فردوس، گفت: «مدرسه علیاء در سالیان گذشته مکانی برای فراگیری علوم دینی و قرآنی بوده و با توجه به این پیشینه اداره اوقاف و حوزه علمیه بر آن نظارت دارند».
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فردوس
شبنم‌زاده، با تأکید بر حفظ شأن مکان این مدرسه، بیان کرد: «از جهت اینکه میراث‌فرهنگی از خود بنایی ندارد، برای ایجاد بستر ارائه نسخ خطی پیشنهاد دادیم تا از ظرفیت مدرسه علیاء به‌عنوان یک بنای شاخص با حفظ کاربری قبلی، استفاده شود».
وی، با بیان اینکه میراث‌فرهنگی این مکان تاریخی را در سال ۹۱ به مدت ۱۰ ماه اجاره کرد که بعد از آن نهادهای مذکور بر این اجاره ایراد گرفتند، اظهار داشت: «درخواست داریم طی برگزاری جلساتی مبنی‌بر استفاده از ظرفیت مدرسه علیاء برای ارائه نسخ خطی تصمیم‌گیری شود؛ چراکه اگر میراث‌فرهنگی مکان درخور کار را داشته باشد می‌تواند برای برپایی این موزه قدم‌های خوبی بردارد».
مدرسه علیاء، در دوراهی تغییر کاربری به موزه یا اقامتگاه
کارشناس میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان فردوس، با اشاره به مرمت و بازسازی مدرسه علیاء به‌عنوان یکی از اولین پروژه‌ها هم‌زمان با ایجاد نمایندگی میراث‌فرهنگی فردوس در سال ۱۳۸۴، گفت: «میراث‌فرهنگی با توجه به شأن مکان این مدرسه و با هدف ایجاد موزه نسخ خطی پای‌کار آمد که تا سال ۸۹ نیز اقدامات خوبی انجام شد».
کرم‌پور، با اشاره به وقفی بودن مدرسه علیاء و اجاره‌کردن آن از اوقاف، بیان کرد: «از طرفی به دلیل آن که در سالیان گذشته این مکان یک مدرسه علمیه بوده است، با بحث وقفی‌بودن آن درآمیخته شد که این پیچیدگی‌ها مدرسه را قریب به ۵ سال تعطیل کرد؛ نظریه‌هایی مبنی‌بر تغییر کاربری مدرسه علیاء به‌عنوان یک مکان تاریخی به اقامتگاه بوم‌گردی، موضوع مهمی است که لازم است بررسی شود».
وی، با بیان اینکه مرمت‌های انجام شده توسط میراث نیز تخریب شده است، افزود: «با توجه به اینکه موزه خود کاربری آموزشی دارد درخواست داریم برای حفظ و ارائه کتب قدیمی فردوس به‌عنوان استنادی بر جایگاه علمی منطقه که در حال حاضر تعدادی از این نسخ توسط مدارس حبیبیه و علامه قزوینی و آموزش‌وپرورش نگهداری می‌شود، ارگان‌های ذی‌ربط همکاری لازم را برای ایجاد موزه نسخ خطی انجام دهند».
ورود بخش خصوصی به مدرسه علیاء، یک پیشنهاد بلاتکلیف دیگر
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان فردوس، با بیان اینکه در سال ۱۳۹۱ مدرسه علیاء به مدت ۱۰ به میراث‌فرهنگی اجاره داده شد، گفت: «قرار بر تمدید اجاره‌نامه بود و مشکلی با تمدید آن نداریم؛ ولی در این مدت گزارش‌ها لازم از اقدامات انجام شده در این بنا را از سوی میراث فرهنگ دریافت نکردیم تا بتوانیم تصمیم نهایی را ابلاغ کنیم».
قیصری، با بیان اینکه اداره اوقاف آماده است تا قرارداد دیگری به مدت یک سال در قبال ارائه گزارش عملکرد از سوی میراث‌فرهنگی تنظیم کند، افزود: «یکی دیگر از گزینه‌های پیشنهادی برای مدرسه علیاء ورود بخش خصوصی است که هنوز تصمیمی گرفته نشده است».
وی، با بیان اینکه مدرسه علیاء ظرفیت چند کاربره‌ای شدن را دارد، تصریح کرد: «هدف، استفاده درست از این پتانسیل بوده و لازم است برای تعیین تکلیف مدرسه علیاء با حفظ شأن مکان، از علما، متخصصین امر و شورای مردمی مشورت صورت گیرد».
لزوم بازگشت مدرسه علیاء به کاربری اولیه خود
رئیس حوزه علمیه شهرستان فردوس، در خصوص مدرسه علیاء و ایجاد موزه نسخ خطی در این بنای تاریخی، گفت: «ما مخالفتی با ایجاد موزه نسخ خطی نداریم؛ ولی هدف اصلی این است، هر اقدامی که صورت می‌گیرد همسو با نیت واقف این بنا باشد».
حجت‌الاسلام عباسی، با اشاره به پیگیری‌های انجام شده برای راه‌اندازی مرکز آموزشی سطح دو و سه حوزه علمیه در مدرسه علیاء، افزود: «ما نیز پیشنهاد داریم این مدرسه کاربری آموزشی گرفته و مدرسه حبیبیه نیز به‌عنوان خوابگاه مورداستفاده قرار گیرد و در زمین خالی‌ای که فی‌مابین این دو مدرسه هست موزه نسخ خطی ایجاد شود».
عباسی، با تأکید بر حفظ شأن مکان مدرسه علیاء، اظهار داشت: «یکی از طلاب نیز درخواست ورود به ایجاد کاربری‌هایی در این مدرسه را داشته که هنوز مورد بررسی و تصمیم‌گیری قرار نگرفته است؛ نهایتاً درخواست داریم این مدرسه به کاربری سابق خود بازگردد».
تعیین تکلیف مدرسه علیاء با طرح چندکاربره‌ای شدن
امام‌جمعه شهرستان فردوس، پیرامون مدرسه علیاء و ایجاد موزه نسخ خطی در این بنا، گفت: «این بنا از جهت اینکه قدمتی تاریخی دارد و یک مدرسه علمیه بوده و موقوفاتی بر آن تعیین شده، دست میراث‌فرهنگی، اوقاف و حوزه علمیه را برای اظهارنظر باز گذاشته است و همین امر باعث شده تا تصمیم‌گیری برای آن سخت شود».
حجت‌الاسلام شاکری، با بیان اینکه دو مشکل اساسی پیش‌روی مدرسه علیاء در بازگشت به کاربری اولیه خود است، اظهار داشت: «اول موضوع توان اقتصادی برای مرمت و حفظ بنا و دوم موضوع تعداد طلاب محصل در شهرستان است که باید موردتوجه قرار گیرد».
شاکری، با بیان اینکه در واگذاری مدرسه علیاء به میراث‌فرهنگی موضوع تأمین هزینه‌های تعمیر و مرمت بنا گره‌گشایی می‌شود، افزود: «ایجاد موزه‌ای به مناسبت ۱۳ شهریور در شهرستان به تصویب شورای فرهنگ عمومی رسیده که مکان موردنظر و پیشنهادی، مدرسه علیاء است».
وی، با بیان اینکه مشکلات موجود در تعیین تکلیف مدرسه علیاء می‌تواند در قالب یک تفاهم‌نامه مورد تأیید همه نهادهای وابسته گره‌گشایی شود، ادامه داد: «پیشنهاد ما نیز این است که این بنا به‌صورت چندکاربره مورداستفاده قرار گیرد».
آنچه در پایان این گزارش محرز است، حفظ آثار و بناهای تاریخی از نظر هویت‌شناسی و گردشگری حائز اهمیت بوده و تعمیر و مرمت اصولی این میراث ملی در کنار ایجاد کاربری‌های مرتبط، می‌تواند به نگهداری آن‌ها کمک کند و انتظار داریم، فرماندار شهرستان، امام‌جمعه فردوس و مسئولین استانی، در تعیین تکلیف مدرسه علیاء و به‌اتفاق نظر رسیدن میراث‌فرهنگی، اداره اوقاف و حوزه علمیه، با تشکیل جلسات و برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی و تخصصی، نسبت به راه‌اندازی موزه نسخ خطی و ایجاد دیگر کاربری‌ها در شأن این مکان، کوشا باشند.